अहिल्यानगर ( Ahmednagar) जिल्ह्यातील नेवासे तालुक्यात मुरमे नावाच्या गावाशेजारी तीर्थक्षेत्र देवगड (Tirth kshetra Devgad Nevasa) हे पवित्र क्षेत्र आहे.श्री क्षेत्र देवगड म्हणजे साक्षात विश्वकर्माच्या अस्तित्वाचा भास व्हावा असा काहीसा भारावून टाकणारा, स्वर्गीय अनुभूती ने भाविकांना तल्लीन करून टाकणारा, दत्तप्रभूंचा आशिष भक्तांच्या जाणिवा पर्यंत पोहोचणारा,आणि ईश्वराच्या भेटीस येणाऱ्यांचा व्यापताप हरवून टाकणारा हा सुंदर आणि रमनीय परिसर आहे.
बालब्रह्मचारी परमपूज्य किसनगिरी महाराजांच्या तपश्चर्येची निर्मिती म्हणून देवगड कडे पाहिले जाते. परम पूज्य किसनगिरी महाराजांचा जन्म 3 सप्टेंबर 1907 मध्ये नेवासा जवळील मुरमे गावात आई राहीबाई व वडील मारुती या शबरी जातीच्या कुटुंबात झाला होता. त्यांच्या गुरुचे नाव नाथबाबा असे सांगितले जाते. आई-वडिलांनी त्यांचे नाव लहानपणी किसन असे ठेवले होते. किसन थोडा मोठा होताच आई-वडिलांनी त्याला गावातील पाटलाच्या घरी पाटलाची मुले आणि शेळ्या सांभाळण्यासाठी ठेवले होते.किसनला लहानपणापासूनच महादेवाच्या भक्तीची आवड होती. त्यामुळे पुढे किसनने चार धाम यात्रा केली होती.
पंधरा दिवसांच्या चारधाम यात्रेनंतर किसन घरी आले. तेव्हा त्यांच्या हातून समाजात अनेक चमत्कार घडू लागले. मुक्याला वाचा फोडणे, मेलेल्या व्यक्तीस जिवंत करणे, निपुत्र्याला पुत्र प्राप्ती होणे, विहिरीला आणि आडाला पाणी लागणे, असे अनेक चमत्कार त्यांच्या हातून घडले. तसेच किसनगिरी महाराजांनी काही अभंग रचना सुद्धा केल्या. त्यानंतर समाजाच्या साह्याने आणि किसनगिरी महाराजांच्या पुढाकाराने दत्त मंदिर, पाकशाळा, शिव मंदिर, धर्मशाळा अशी अनेक समाज कामे तेथील परिसरात झाली.
त्याचप्रमाणे त्यांनी गरीब, दिन दुबळ्या, दलित, आणि समाजापासून विखुरलेल्या लोकांना आध्यात्मिक मार्गदर्शन करून दत्तप्रभूंच्या सेवेत आणले. त्यांच्या दुःखावर परमार्थिक उपायांनी पांघरूण घालून त्यांचा देवावरील विश्वास वाढवला. त्यांना भक्तिमार्गाला लावून त्यांची भौतिक आणि अध्यात्मिक प्रगती केली. हळूहळू त्यांच्यामुळे लोक दत्तप्रभूंच्या चरणी भक्तिमार्गात विलीन झाले. सन 1957 मध्ये किसनगिरी महाराजांनी देवगड येथे दत्तप्रभूंच्या मंदिराची मुहूर्तमेढ रोवली. किसनगिरी बाबांनी दत्तात्रेय महाराजांच्या सेवेची दीक्षा परम पूज्य श्री भास्करगिरी बाबा यांना देऊ केली होती. तसेच शिष्य विधान पत्र करून त्यांना आपले आशीर्वाद दिले होते.
बालब्रह्मचारी भास्करगिरी महाराजांनी देवगडची धुरा सांभाळत आपल्या कल्पक दृष्टीने देवगड भूमीला आकार देण्यास प्रारंभ केला होता. येथील देवस्थानाची महत्त्वाची अशी काही खास वैशिष्ट्ये आहेत.भाविकांच्या दृष्टीने हे खूपच जागृत देवस्थान असून येथे भाविकांची तुफान वर्दळ असली तरी येथील स्वच्छता कायम चांगली असते. येथे येणारे भाविक शांतता आणि शिस्तीचे पालन करतात त्यामुळे येथील वातावरण नेहमी प्रसन्न आणि रम्य असते. देवांचा गड समजले जाणारे हे देवगड नगर औरंगाबाद रोडवर अहमदनगर पासून 67 किलोमीटर अंतरावर तसेच नेवासे शहरापासून 15 किलोमीटर अंतरावर तसेच संभाजीनगर ( Aurangabad ) पासून 58 किलोमीटर अंतरावर आहे. पुणे -औरंगाबाद महामार्गापासून देवगड फाटा पाच किलोमीटर अंतरावर आहे.
पुण्यापासून 188 किलोमीटरवर आणि शिर्डी पासून 75 किलोमीटर अंतरावर देवगड आहे. या मंदिराचे प्रथम प्रवेशद्वार फार विशाल असून प्रवेशद्वाराची रचना आश्चर्यचकित करणारी आहे. श्री क्षेत्र देवगड या ठिकाणी आपले स्वागत करण्यासाठी हे प्रवेशद्वार जणू हात पसरून उभे आहे असेच दिसते. प्रथम प्रवेश दारातून आत मध्ये गेल्यानंतर थोड्याच अंतरावर दुसरे प्रवेशद्वार आहे. हे प्रवेशद्वार सुद्धा प्रशस्त असून यावरील नक्षीकाम फार सुंदर आहे. प्रवेशद्वाराची दुतर्फा विविध फुलझाडे लावून आकर्षित केलेली आहे.
पुढे गेल्यानंतर एक आकर्षक गोकुळातून प्रवेश केल्यानंतर मुख्य महाद्वारासमोर हिरव्यागार अशोकाच्या झाडाची आरास महाद्वाराच्या विलोभनीय रूपात आणखीनच भर घालते. मुख्य प्रवेशद्वारातून आत मध्ये गेल्यानंतर मध्यभागी श्री दत्तात्रयांचे मुख्य द्वार आहे. या मंदिराला चार फूट उंचीचा भव्य कळस आहे. मंदिराची बाहेरील आणि आतील रचना भाविकांना उल्हासित करणारी आहे. येथे येणाऱ्यांना दत्तात्रेयांच्या मूर्तीतला कनवाळू पाझर फुटल्याशिवाय राहात नाही. सर्वांग सुंदर प्रसन्न दत्त मूर्ती ही अत्यंत जागृत आणि जिवंत दत्तमूर्ती आहे. या दत्त मंदिराच्या उजव्या बाजूला परमपूज्य किसनगिरी महाराजांचे समाधी मंदिर आहे.
हे समाधी मंदिर दोन स्तरांमध्ये विभागले गेलेले आहे. सन 1983 मध्ये किसनगिरी महाराजांचा देह दत्त चरणी विसावल्यानंतर सन 1984 मध्ये बाबांच्या मूर्तीची स्थापना येथे करण्यात आली. या समाधी मंदिराच्या तळघरात किसनगिरी महाराज यांची समाधीस्थ अवस्थेत मूर्ती आहे. दत्त मंदिराच्या डाव्या बाजूला पंचमुखी सिद्धेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे. या ठिकाणी मोठे होम आणि यज्ञ होतात. दत्त मंदिराच्या डाव्या बाजूला अजान वृक्षांची बाग आहे. वारकरी संप्रदायामध्ये अजान वृक्षाला फार महत्त्व आहे. त्यामुळे येथे येणारे अनेक भक्त या वृक्षांच्या छायेत पारायण करतात. दत्त मंदिराच्या पाठीमागे शनिदेव महाराज आणि मारुतीरायांचे मंदिर आहे.
परम पूज्य किसनगिरी महाराजांना प्रवरा तीरावरच्या औदुंबर वृक्षाच्या छायेत दत्तात्रेय महाराजांचा साक्षात्कार झाला होता. त्याच औदुंबर वृक्षाचा अंश म्हणून येथे औदुंबर वृक्षाचे संगोपन केले जाते. पवित्र प्रवरा नदीच्या अर्थात अमृतवाहिनीच्या विस्तीर्ण पात्रात श्रीक्षेत्र देवगड संस्थानाच्या वतीने नौका विहाराची व्यवस्था केलेली आहे. भरपूर पाणी,संत सहवास, विस्तीर्ण वनराई आणि एकांत यामुळे येथे आल्यानंतर मन अगदी प्रसन्न होते. नदीमध्ये खूप मासे आढळतात. भाविक माशांना खाण्यासाठी अन्न टाकतात.
दत्त मंदिराच्या उजव्या बाजूला ज्ञानसागर नावाचा भव्य सभामंडप आहे. येथील किर्तन आणि प्रवचन याच मंडपात होतात. तसेच बाजूला गोशाळा आहे. येथील या विस्तीर्ण मंदिराची देखभाल, सुरक्षा आणि नियंत्रण करण्याचे काम श्री किसनगिरी महाराजांचे परम शिष्य श्री भास्करगिरी महाराज यांनी केले आहे. सरळ,साधे,दयाळू आणि सतत हास्यमुख असलेले भास्करगिरी महाराज यांनी आपल्या गुरूंची आज्ञा आणि कार्य डोळ्यासमोर ठेवून आपले कार्य समाजास समर्पित केले आहे.
श्रीक्षेत्र देवगड या ठिकाणी दत्त जयंतीला सर्वात मोठा उत्सव भरतो. लाखो भाविकांच्या उपस्थितीत दरवर्षी दत्त जयंतीचा सोहळा आणि पालखी सोहळा येथे थाटामाटात साजरा होतो. तसेच देवगड या ठिकाणी प्रत्येक गुरुवार, एकादशी, महाशिवरात्री आणि श्री किसनगिरी महाराजांच्या पुण्यतिथी निमित्त लाखोंच्या संख्येने भावीक येतात. तसेच विविध भागांमधून येणाऱ्या भाविकांसाठी येथे भोजन कक्ष आणि यात्री निवास आहे. टू व्हीलर फोर व्हीलर वाहनांची पार्किंग व्यवस्था ही येथे प्रशस्त आहे.
येथील भक्त निवासात संपर्क करण्यासाठी 77 96 20 31 11 या मोबाईल क्रमांकावर फोन करून आपले बुकिंग आपण करू शकतो. येथे जाण्यासाठी शिर्डी, संभाजीनगर आणि पुण्यापर्यंत विमान सेवा उपलब्ध आहे आणि तेथून पुढे दुसऱ्या वाहनाने जावे लागते. तसेच संभाजीनगर, श्रीरामपूर, शिर्डी,अहिल्यानगर इथपर्यंत रेल्वे सेवा उपलब्ध आहेत. अनेक भक्त संभाजीनगर – पुणे या मार्गावरील एसटी प्रवासाने सुद्धा देवगडला जातात.